Hiểu và yêu sơn mài Việt cùng nghệ nhân Vũ Huy Mến

Cách trung tâm Hà Nội gần 20km về hướng Nam là làng sơn mài Hạ Thái, một trong những làng nghề truyền thống còn lưu giữ những kỹ thuật cổ truyền của sơn mài Việt. Khi chúng tôi đến nơi, bác Vũ Huy Mến đang tất bật tại xưởng. Con gái bác, chị Vũ Thị Lệ Hà, cũng là một nghệ nhân có tiếng, vẫn đang miệt mài bên những bức vóc nhỏ, cần sản xuất thật nhanh nhưng cũng phải thật kỹ để chuyển cho khách trên Hà Nội. Bác Mến tất tả chạy ra, khoát tay về những bức tranh đang tựa lên nhau bên phía cửa, cười bảo: “Đấy, làm mấy bức từ đầu năm tới giờ chưa xong, mà cuối năm là phải có rồi!”.

Nếu không hỏi, thật khó có thể tin người nghệ nhân nay đã gần 80 tuổi. Bác vẫn nhanh, sắc sảo và đôi tay qua mấy chục năm dầm nước, sơn và giấy nhám, vẫn trầm, ổn, chắc. Chưa kịp hỏi gì, bác đã mời chúng tôi ngồi và pha một ấm trà. Câu đầu tiên bác nói khi thấy chúng tôi sắp máy quay để phỏng vấn, là: “Các anh chị vội gì! Hẵng cứ thong thả! Nói về nghề sơn mài, thì mình có ngồi với nhau nửa tháng cũng không hết! Thế thì chẳng cần vội”. Câu nói đó, ngay cả sau này khi tôi quay lại thăm làng, vẫn là câu cửa miệng của người nghệ nhân.

Thế nhưng, theo nghề không phải đơn giản. Ngay trong làng nghề Hạ Thái cũng chỉ còn hơn trăm hộ gắn bó với nghề sơn mài, mà trong số đó, những người thuần thục kỹ nghệ sơn ta như gia đình nghệ nhân lại càng hiếm. Bác tâm sự, “Sơn mài Việt Nam rất cầu kì”. Sự cầu kì của nó đến ngay từ chính cây sơn mài. Loại cây này không phải ở chỗ nào cũng có, mà phải đặc biệt lấy ở xã Tam Nông, tỉnh Phú Thọ. Cây cũng đòi hỏi một sự kỳ công khi khai thác, vì chỉ có thể khai thác trong đêm và rạng sáng, từ 2 đến 4 giờ, bởi nắng lên sẽ làm nhựa cây khô lại. Rồi còn màu sơn, bản thân cây sơn mài Việt Nam không có gì quá đặc biệt. Thậm chí, so với thế giới như Nhật, Trung Quốc, Nga, thì cây sơn mài Việt Nam còn cho số lượng màu hạn chế hơn, chỉ trong ba màu đỏ son, nâu và then (màu đen). Thế nhưng, giống như một hũ rượu ngon, những tác phẩm dùng sơn ta để càng lâu màu lại càng sắc, càng đậm, tranh lại càng bóng đẹp. Bác tâm sự: “Cái bóng của tranh sơn ta là bóng thật, bóng tự thân. Còn bóng của sơn hiện đại là bóng giả, phải sơn phủ lớp bóng lên, không bền.”

Và có lẽ chính sự cầu kỳ, vất vả đó lại đã trở thành một phần động lực, phần thử thách để Nghệ nhân kiên trung với nghề. Mà đó mới chỉ là những bước đầu tiên về riêng cây sơn mài. Để tạo ra một tác phẩm hoàn thiện, có khi phải mất đến cả nửa năm, lại có tấm đến vài năm liên tục.